Saveh Cuma Camii

Cami, Saveh kent merkezinde yer alır. Selçuklu döneminde inşa edildiği bilinen yapı, Selçuklu sonrasında geçirdiği esaslı onarımlar ve değişikliklerle bugünkü şeklini almıştır. Yapı ortada geniş bir avluya aynı doğrultuda olmayan iki yönden açılan iki eyvandan oluşan bir plana sahiptir. Mihrap önünde kubbeli bir bölüm ve gerisinde büyük bir eyvan açıklığı doğrudan avluya açılmaktadır. Ana eyvanın karşısında ve doğusunda eyvan bulunmaz, burada ortadaki avlunun etrafını çevreleyen revaklı galeriler yer almaktadır.

Batıdaki eyvan ile ana eyvan aynı karakterdedir. Bazı araştırmalarda yapının Safevi döneminde Şah İsmail zamanında inşa edildiği ileri sürülmüştür. Ancak yapıda günümüzde gerçekleştirilen onarım çalışmaları sırasında hem sıva altından alçı stuko süslemeler hem de yapının içinde önceki dönemlere ait bir başka yapının temelleri ortaya çıkarılmıştır. Avlunun doğusunda üç sıra ayakla çevrelenen üç sahınlı bir revak yer alır. Aynı zamanda giriş bölümünde de aynı nitelikte ayaklara oturtulmuş üç sıra ayağın çevrelediği üç sahın sırası bulunur.

Avlunun doğusunda ise yine aynı şekilde üç sıra ayağın oluşturduğu revak temel seviyesinde izlenmektedir. Caminin kıble tarafındaki kubbeli bölümün iki yanında gerçekleştirilen kazı ve onarım çalışmaları sırasında eski yapıya ait bazı izler ortaya çıkarılmıştır. Temelde önceki döneme ait yapının izleri bulunurken, duvarlarda Safevi dönemi süslemelerinin altında Selçuklu dönemi süslemelerinin izleri bulunur. Bunlar terrakota ve stuko tekniklerinde yapılmıştır. Terakota süslemeler arasında geometrik örgüler çoğunlukla yapılmıştır. Stuko süslemelerde ise daha çok bitkisel kıvrımlar tercih edilmiştir. Kubbeli bölümün batısında ayn bir mihrap daha bulunur. Bu mihrap stuko tekniğinde yapılmış, bitkisel süslemelerle kaplanmıştır. Mihrap form ve biçim bakımından Selçuklu dönemi mihraplarıyla benzerlik göstermektedir.

Yapının içinde farklı bölümlerde derz arası baskı süslemeler görülür. Bu süsleme tekniği erken dönem Selçuklu yapılarında sıklıkla kullanılmaktadır. Ayrıca duvar yüzeylerinde dikdörtgen tuğlalar arasında kare kesitli küçük tuğla parçaları da yer alır. Bu parçaların üzerinde ise "Allah" yazısı dizi halinde yazılmıştır.

Yapının minaresi yapının kuzeybatı köşesindedir. Minarenin bir bölümündeki tuğla örgüler bozulmuştur. Minarenin üst bölümü ise tamamen yıkılmıştır. Silindirik gövdeli minare Damgan ve Semnan minarelerine benzemektedir. Gövde üzerinde farklı aralıklarla dizilmiş geometrik örgüler yer alır. Bu geometrik örgülerin arasına ise bir küfi kitabe kuşağı yerleştirilmiştir. Üç şerit halindeki kitabelerden en üstteki besmele ile başlamakta, ortada "la nebiyya, ba'd Muhammed' (Muhammed peygamberlerin sonuncusudur), devamında ise" ... ed dünya ve'ed din Ebu Suca Muhammed bin Melikşah "yazılıdır. Bu kişinin yaşadığı dönem bilindiğinden minarenin yaklaşık olarak 1117 yılında inşa edilmiş olabileceği düşünülmektedir.