Şam Emeviye Camisi

İslam Mimarisinin ilk anıtsal yapılarından birisidir. Ernevi halifeliği zamanında Şam merkezinde inşa edilmiştir.

Emeviye Camisinin bulunduğu bölge binlerce yıllık geçmişiyle bir kutsal bölge olma özelliği taşımaktadır. Yapılan arkeolojik araştırmalarda caminin bulunduğu alanda tanrı Hadad'a adanmış Arami dönemine ait en eski dönem mimari kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Tanrı Hadad'ın tapınağı Helenistik ve Roma döneminde Zeus ve Jüpiter'e ait bir tapınağa dönüşmüştür. Bu tapınak daha sonralan dördüncü yüzyılda bir kilise halini almıştır. Kilise St. John'a ithaf edilen bir katedrale dönüştürülerek genişletilmiştir. Şam'ın Müslümanlar tarafından fethinden sonra ilk Emevi halifesi Mu'aviye bin Sufyan zamanında Müslümanlar yapıyı ibadet için Hristiyanlarla ortak kullanmaya başlamıştır. Bu sırada Müslümanlar yapının doğusunda, Hristiyanlar ise batısında ibadet etmiştir. Bu şekildeki ortak kullanım uzun bir süre devam etmiştir. Ancak kentteki Müslümanların sayısı artınca yapının Müslümanlara ayrılan bölümü yetersiz kalmıştır. Diğer yandan İslamiyet'in yerleşmesiyle birlikte kendine has mimarisinin şekillenmesine ihtiyaç duyulduğundan cami içinde yeni düzenleme yapılması gerekmiştir.

Halife Velid zamanında caminin yetersiz gelmesi üzerine yerel Hıristiyan liderleri ile görüşülmüş ve onlara başka diğer kiliselerin camiye dönüştürülmeyeceği sözü verilmiş ve bu kilisenin karşılığı olarak Hıristiyanlara yeni bir Bakire Meryem Kilisesi yapılması taahhüdünde bulunulmuştur. Bu kilisenin kaldırıldığı cami inşaatına başladığı zaman İslamiyet'in getirdiği kurallara göre bir mimari şekillenmeye gidilmiştir. Caminin inşaatıyla birlikte ortaya konulacak olan kurallar aynı zamanda kendisinden sonraki mimarinin de şekillenmesine katkı sağlayacaktır. Caminin planı ortada dikdörtgen planlı bir avlu ve güney tarafta harim bölümününden oluşuyordu. Harim mihrap duvarına paralel yerleşen üç sahından oluşuyordu. Mihrap önündeki bölümde ise mihraba dik yerleştirilmiş bir sahın yer alıyordu. Mihrap önündeki sahın üç kapıyla avluya açılır. Yapının içindeki zemin döşemeleri zaman içinde birçok kez onarıldı ve yenilendi. Bu yenilenmeler sebebiyle sahınlar inişli ve çıkışlı bir hal almaya başladı. Son restorasyonlar sırasında caminin özgün Emevi dönemi döşemeleri ortaya çıkarılmıştır.

Yapının avlusunda üç tane kubbeli bölüm yer alır. Bunlardan birisi abdest musluğu, diğeri Hazine odası, üçüncüsü ise sekiz sütunlu Zeynel Abidin kubbesidir. Caminin avlusunda farklı taş sütunlar ve duvar örgüler görülür. Kuzeydeki çift destekli revak 1759 depreminde tamamen yıkılmış, depremden sonra Osmanlı döneminde sütunsuz olarak yenilenmiştir. Harim bölümünde mihrap duvarına paralel uzanan destek sırası korint sütun başlıklarından oluşur. Her bir destek sırası çift katlı olarak yapılmıştır. İlk seviyedeki kemerler yarım dairevi ikinci seviyede yer alan kemerler ise çift merkezli sivri kemerli olarak yapılmıştır. Ortada dikey olarak kesen sahın diğer sahınlardan hem yüksek hem de geniş olarak yapılmıştır. Ortada büyük bir Nisr (Kartal) kubbe yer alır. Bu kubbeyi taşıyan ayaklar üzerinde dört tane kitabe yer alıyordu. Bu kitabeler günümüzde Şam Milli Müzesine kaldırılmıştır. Kitabeler üzerinde Selçuklu Sultanı Melikşah'ın kubbeyi yaptırttığı yazılıdır. Buna göre kubbe Sultan Tutuş tarafından kardeşi Melikşah adına yaptırılmış olmalıdır.

Harimin doğusunda sütunlar arasında küçük mermer bir yapı bulunur. Burası St. John ya da Kur'arı-ı Kerim'de adı geçen Yahya Peygamberin kabridir. Caminin dış duvarları Roma döneminde tapınak olarak kullanıldığı dönemden kalmadır. Yapının köşelerinde bulunan kuleleri de Roma dönemi yapısından kalmadır. Kulelerden iki tanesi Halife Velid zamanında onarılmış ve bu yöndeki minarelerin aynı zamanda kaidesini oluşturmuştur. Diğer üçüncü minare Aruz minaresi olarak bilinir. Bu minarenin ortasındaki bölümü 117 4 yılındaki yangından sonra Eyyubiler zamanında yapılmıştır. Doğudaki minare ise İsa Minaresi olarak bilinir. Bu minare 1 759 depreminde zarar görmüş, Osmanlı döneminde yenilenmiştir. Batıdaki minare, 1401 yılında Timur'un fethinden sonra ve 1488 yılında yenilendiği kitabesinde kayıtlıdır. Yapının içinde farklı süslemelere yer verilmiştir. Duvarlarda mermer ve mozaik işlemeler yapılmıştır. Mozaik işlemelerde çok renkli süslemeler görülür. Motifler arasında geometrik ve bitkisel süslemelere ve manzara resimlerine de yer verilmiştir. Harim bölümünün hem içinde hem de dışında revak yüzlerinde bu tür süslemeler de görülür. Manzara resimleri olarak Barada ırmağının merkezinde Şam şehrinin resimleri işlenmiştir. Caminin duvar yüzeylerinde mermer kaplamalara da yer verilmiştir. Mermer paneller küçük delikler içindeki kancalar ile duvara monte edilmiştir. Bazı mermer parçaların kırılması ya da bozulması sebebiyle bunların yerleri Osmanlı dönemi Mavi-Beyaz çinileriyle kaplanmıştır.

Kitabelerin Tercümesi: (Çeviri Mehmet Tütüncü tarafından yapılmıştır.)

1: "l-4 Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Kuran 111 18-19 (İslam'a kadar) 18. Allah, melekler ve ilim sahipleri, ondan başka ilah olmadığına adaletle şahitlik ettiler. O'ndan başka ilah yoktur. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir. 19. Şüphesiz Allah katında din İslam'dır. Bu Kubbe, Maksure, tavan, pencereler ve sütunların yapılması Abbasi devletinin hilafeti imam Muktedi-bi-emrillah müminlerin emiri olduğu zamanda ve Büyük Sultan, Büyük Şehinşah, efendimiz, sultanların efendisi, Ebulfeth Muhammed oğlu Melik şah ve kardeşi çok saygın Allah'ın yardım ettiği muzaffer kişi, Devletin tacı, milletin gururu ve ümmetin Şerefi İslam hükümdarının oğlu ve Müminlerin emirinin yardımcısının oğlu Abu Said Tutus ve saygın Seyh Nizamülmülk Atabek Abu Ali el hasan bin ali Ve saygın vezir Fahrulmaali nash-ud-devle iki Hükümdarın yardımcısı Abu Nasr Ahmed bin el fazı tarafından kendi malından Allah'ın sevabını kazanmak için 475 yılı aylarında Emredildi."

2: "1-4 Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Kuran IX 40 eğer siz ona (Peygamber'e) yardım etmezseniz, (biliyorsunuz ki) inkar edenler onu iki kişiden biri olarak (Mekke'den) çıkardıklan zaman, ona bizzat Allah yardım etmişti.

Hani onlar mağarada bulunuyorlardı. Hani o arkadaşına, "Üzülme, çünkü Allah bizimle beraber" diyordu. Allah da onun üzerine güven duygusu ve huzur indirmiş, sizin kendilerini görmediğiniz birtakım ordularla onu desteklemiş, böylece inkar edenlerin sözünü alçaltmıştı. Allah'ın sözü ise en yücedir. Allah, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir. Bu Kubbe, Maksure, tavan, pencereler ve sütunların yapılmasını emredildi. Abbasi devletinin hilafeti imam Muktedi-bi-emrillah'ın müminlerin emiri olduğu zamanda ve Büyük Sultan Büyük Sehinsah efendimiz sultanların efendisi Ebulfeth Muhammed oğlu Melik şah ve kardeşi çok saygın Allah'ın yardım ettiği muzaffer Devletin tacı milletin gururu ve ümmetin Şerefi Abu Said Tutuş bin islam hükümdarının oğlu ve Müminlerin emirinin yardımcısı ve Vezareti zamanında saygın Şeyh Nizamülmülk Atabek Abu Ali el hasan bin ali ve saygın vezir Fahrulmaali nash-ud-devle iki cenabın yardımcısı Abu nasr Ahmed bin el faszl kendi malından Allah'ın sevabını kazanmak için 475 yılı aylarında yaptırılmıştır."

Şam Emeviye Camisi'nin kuzey duvarının bab yönünde Tutuş'a ait bir kitabenin daha bulunduğu kaynaklarda geçmektedir. Ancak bu kitabe kayıptır. Kitabede şunlar yazılıdır:

"Bu duvarın yeniden yapılmasını emretti: Büyük saygın melik, muzaffer Mansur, Allah'ın yardım ettiği (aduddin), Devletin tacı Milletin gururu Ümmetin Serefi Abu said Tutuş lslam melikinin oğlu Müminlerin emirinin yardımcısı Alparslan bin Muhammed bin Dawd kendi malından tarafından 482 yılının aylarında.'