Kazvin Cuma Camisi

İran'daki en eski tarihli Cuma camilerinden birisidir. Sasani dönemine ait bir Ateşgede'nin üzerine inşa edilmiştir. Yapı, zaman içinde yapılan çeşitli ilaveler ve onarımlarla günümüze ulaşmıştır. Yapının ilk inşası 807 yılında Abbasi Halifesi Harun Reşid'in emri ile yapılmıştır. 1038-1194 yılları arasında Selçuklu hakimiyeti altındayken kuzeyine iki eyvan ilave edilmiştir.

11 ve 12.y.y.'a ait yenilemelerden sonra kubbeli bölümü, harim bölümleri, avlu ve revaklı kısım ortaya çıkmıştır. Yapı daha sonraları ve 18.y.y'larda Safevi döneminde (1501-1732) geniş çaplı bir yenileme çalışmasına sahne olmuştur. Bu dönemde güney ve batıdaki eyvanları ve revaklı avlusu ilave edilmiştir. Benzer biçimde Kaçar Dönemi'nde de yapının çevresinde ilaveler ve onarımlar yapılmıştır.

Tamamen tuğla malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Yapıdaki çini süslemeler yapıya daha sonraki dönemde yerleştirilmiştir. Dört eyvanlı bir plan formunda yapılmıştır. Avlunun her bir cephesinin ortasında bir eyvan yer almaktadır. Avlunun hem kuzeyinde hem de güneyinde harimi bulunur. Doğu ve batı kenarında ise revaklı bölümler eyvanlar arasında devam etmektedir.

Güney eyvanı Safevi Sultanı Şah il. Abbas tarafından yaptırılmıştır. Eyvan oldukça büyük ve gösterişlidir. Eyvanın gerisinde kare planlı mihrap önü kubbesinin bulunduğu maksure bölümü yer almaktadır. 14 m. çapındaki kubbe Selçuklu dönemindendir. Kubbeye köşelerde bulunan sivri kemerli tromplarla geçilir. Kare planlı bölüm yukarıda tromp seviyesinde sekizgene dönüşür. Tromp kemerleri ara yüzlerde birbirine kemerlerle bağlanmıştır. Kubbe çift cidarlı olarak yapılmıştır. Dış kısmında sırlı tuğla ile yapılmış dekoratif süslemeler görülmektedir.

Güney eyvanı iki kat yüksekliğe sahiptir. Burada merdivenle ulaşılan beş oda yer almaktadır. Güney eyvanı yarım kubbe benzeri bir örtü sisteminden oluşur. Kubbe dışarıdan ikinci bir kabukla sarılmıştır. Batı eyvanı Safevi yöneticisi Şah Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Eyvanın iki yanında kuzey-güney doğrultusunda devam eden bir koridor bulunur. Bu koridor vasıtasıyla eyvanın arkasına ulaşılmaktadır. Kuzey eyvanının Şah Tahmasb tarafından yaptırıldığı iddia edilmektedir. Bu eyvan Kaçar döneminde yenilenmiştir. Eyvan, avlunun diğer bölümlerine göre yüksek yapılmış ve iki yanına da birer minare yerleştirilmiştir. Doğudaki eyvan, süslemesiz sade bir biçimde Kazvin Valisi tarafından yaptırılmıştır. Eyvanların iç yüzlerinde görülen mukarnaslar oldukça abartılıdır. Mukarnas yüzeyleri çini plakalarla kaplanmıştır.

Camiye ana girişin sağlandığı portale doğu cephenin ortasında bulunan bir koridordan geçilerek ulaşılmaktadır. Avlunun ortasında basamaklı küçük bir de çeşme yer almaktadır. Aynı zamanda çeşmeden akan pis su doğu eyvanın içinde bulunan bir kanal ile dışarı akıtılmıştır.

Cami tamamen tuğla malzemeyle inşa edilmiştir. Caminin bazı bölümlerindeki kitabeler çini plakalarla sonraki dönemlerde kapatılmıştır. Yapının maksure kubbesinin bulunduğu bölümün duvarları alçı stuko ve renkli çinilerle kaplıdır. Mihrap yapının güney duvarının ortasında bulunur. Yapının hem mihrabı hem de minberi taştan yapılmıştır.

Duvarlardaki küfi ve sülüs yazı kuşakları oldukça kaliteli ve niteliklidir. Benzer yazı kuşakları Şah Fazıl Türbesi'nin içinde bulunan stuko süslemeleri hatırlatmaktadır.

Mehmet Tapar'ın hükümdarlık yıllarında caminin banisi de olan Humartaş, camiye birçok vakıflar kaydettirmiştir. Bu vakfiyelerinden birisi yapının içindeki taş ve çini üzerine yazılmıştır (Tütüncü, 26 ). Yapının içinde Selçuklu dönemine a çok sayıda kitabe bulunmaktadır. Ancak bunlardan sadece ikisinde sultanın ismi geçmektedir.

Kitabeler içinde Humartaş ve Mehmet Tapar'ın ismi birlikte geçmektedir. Kitabede şunlar yazılıdır: "Bu kubbe tamamlandı. Adil Hükümdar Büyük Sultan Arap ve Acemlerin Hükümdarı Abu Şüca Muhammed bin Melik Şah Emir-el Müminin, yardımcısı Allah onun zaferlerini artırsın. Devleti zamanında Emir parlak isfehsalar ilfakast bin Turan Mümnilerin emirin yardımcısı Abu Mansur Humartaş bin Abdullah tarafından tamamlandı" (Tütüncü, 26).