Dehistan Cuma Camii

Yapı kazı çalışmaları sonrasında planı tamamen ortaya çıkarılmış bir eserdir. Yapı, tarihi şehrin kalbi sayılabilecek bir yerdedir. Burada yapılan kazılarda caminin çevresindeki bazı dükkan ve çarşı benzeri yerlerde ortaya çıkarılmıştır. Kazı çalışmalan öncesinde yapının eyvanı ve minaresi dışında herhangi bir bölümü görülmemekteydi. Kazı sonrasında yapının plan elemanlan tamamen bulunmuştur. Buna göre yapı Selçuklu Mimarisi içinde önemli bir gelişmenin öncüsü olmuştur. Yapı merkezi ekan plan düzeni olarak adlandırılan bir planda inşa edilmiştir. Bu planın cami mimarisi içinde uygulanmış ilk örneklerinden birisi olarak kabul edilebilir. Büyük Selçuklular bu planı daha sonrasında iran'da daha da geliştirerek uygulayacaklardır.

Yapı ortada bulunan revaklı bir avlu ve buna mihrap tarafından açılan kubbeli bir bölüm ve devamında avluya doğru yönelen eyvandan oluşur. Kubbeli bölümün iki yanında mihrap duvanna paralel uzanan dört ayak sırasıyla beş sahın yer alır. Mihrap önü kubbesinin hemen önünde bulunan eyvan gösterişli bir biçimde yapılmıştır. Harim kısmı avluya doğrudan açılır. Avlu bölümü farklı yönlerde farklı sayıda destek sırasıyla çevrelenmiştir. Buna göre batıda üç, kuzeyde ve güneyde ise ikişer destek sırasının oluşturduğu revaklar avluyu kuşatır. Avlunun ortasında bir de havuz dikkati çeker. Yapının kuzeydoğu köşesinde minaresi bulunur. Minare aşağıdan yukarı doğru daralan bir forma sahiptir. Eski fotoğraflarında minarenin gövdesinde bir küfi yazı kuşağı seçilmektedir. Yapının eyvanı son derece zengin terakota ve çini süslemeye sahiptir. Bitkisel kompozisyon arasında yazı ile oluşturulmuş süslemelerde görülür. Buradaki kitabelerde yapının ustası hakkında bilgi de bulunmaktadır. Buna göre yapı Ebü'I Hüseyin bin Muhammed eahhak ve Muhammed bin Hüseyin e11- Nahhak adlı iki ustanın ismi geçmektedir. Dehistan ve çevresi 1 ı .w. sonlarından itibaren Selçuklu hakimiyetine geçmiştir. Bu tarihten sonra Selçuklular bölgeye atadıkları valilerle kent ve çevresini yönetmişlerdir. Harzemşah il Arslan, Dehistan'ı eline geçirerek, burada kendi yöneticilerini görevlendirmiştir.