Ardistan Cuma Camii

1158

ilk inşası bölgedeki diğer Selçuklu yapılarında olduğu üzere Selçuklu öncesine gider. Ancak yapıdaki en önemli onarım ve ilaveler Selçuklular zamanında yapılmıştır. Yapıda bulunan iki kitabe üzerinde iki farklı tarih yer alır. Mihrap önü kubbesinin duvarında bulunan kitabede H.553 M. 1158 tarihi ve banisinin adı yazılıdır. Banisi Ebü Tahir el-Huseyn bin Gali bin Ahmed'dir. Caminin ilk yapıldığı yıllarda sadece mihrap önündeki kubbeli bölüm ile eyvanların olduğu, sonrasında diğer bölümlerinin yapıldığı düşünülebilir. Kitabede ustasının adı olarak Mahmud e lsfehanınin adı yazılıdır. Güneyde bulunan eyvandaki tonoz üzerinde bir kitabe daha bulunur. Bu kitabede ise H.555/ M. 1160 tarihi yazılıdır. Bu kitabeden caminin yine aynı kişi tarafından avlunun doğu ve batı kanatlarına birer revak eklendiği anlaşılmaktadır.

Yapı plan olarak ortada bulunan dikdörtgen avluya açılan dört eyvan ve mihrap önü kubbesinden oluşur. Yapının Selçuklu döneminden günümüze gelen önemli eklemelerinden birisi mihrap önündeki kubbeli mekan ve onun hemen gerisinde yer alan büyük eyvandır. Isfahan Mescid-i Cuması'nda olduğu üzere erken dönemlerde eyvansız, Küfe plan tipinde (Arap Cami Planı) tasarlandığı, sonrasında ise mihrap önündeki kubbeli mekan ile dört eyvanlı avlunun ilave edildiği düşünülmektedir. Mihrap önü kubbesi ve onun önündeki eyvanlı bölümün inşa tarihi 1158ve1160'dır. Avlunun etrafını çevreleyen revaklarda belirli bir plan ve yapım elemanı bütünlüğü görülmez. Farklı dönemlerin ilavesi sonucunda yapının özgün plan şekli zaman içinde değişmiştir. Avlunun etrafındaki revaklar, Selçuklu öncesi dönemden değil, sonrasında inşa edilmiş olmalıdır. Yapının avlusunun etrafını çevreleyen eyvanlardan birisinin üzerinde 1539'da Safevi döneminde yapılan restorasyonu gösteren bir kitabe bulunmaktadır.

Yapıya bugün farklı cephelerde bulunan altı kapıdan girilmektedir. Kapılardan birisi mihrap cephesinde yer alırken, diğeri bitişiğindeki arastanın içindedir. Asıl giriş kapısı doğu cephedeki sivri kemerli bir taç kapıdandır. Bu taş kapı yapıya daha sonraki dönemlerde yerleştirilmiştir. Taç kapı doğrudan eyvana açılmaktadır. Dikdörtgen planlı avluya dört yönden açılan eyvanlar farklı ölçülerdedir. Eyvanlar arasındaki alanlar ise iki katlı revaklarla çevrilidir. Mihrap önü kubbesine açılan eyvan dışındaki diğer eyvanlar Safevi dönemindendir. Mihrap önü kubbesine açılan eyvan ise ilk yapıdan günümüze ulaşan Selçuklu dönemi yapısıdır.

Güney eyvanının hemen önünde yer alan kubbeli bölümün üzeri dıştan sivri bir kubbeyle örtülmüştür. Kubbe yüksek sekizgen bir kasnağa oturur. Kasnak ve kubbe eteğinde dört ana yöne bakan birer pencere içeriye ışık sağlamaktadır.

Kasnak seviyesinde köşelerde üç dilimli tromplar kubbeye geçiş elemanı olarak kullanılmıştır. Yan yüzlerde tromp kemeri yine sivri bir kemerle birbirine bağlanmıştır. Kemerlerin içinde üç dilimli ikinci bir kemer daha yapılmıştır. Bu kemer de tromplardaki kemerlerle aynı formdadır. Dilimli kemerin içine ise üç yüzeysel sivri kemerli niş yerleştirilmiştir.

Kubbe, onaltı dilimli olarak yapılmıştır. Kubbe merkezinden eteğe doğru inen onaltı strüktürel bağlantı çizgisi örgüyü oluşturur. Bunların aralarında eşkenar dörtgenlerin oluşturduğu geometrik örgü de izlenmektedir.

Avlunun batı köşesinde bulunan süslemelerin birçoğu 10.y.y. sonlarına tarihlendirilmektedir. Kubbenin üç yüzü, kasnak altındaki bölüm ve eyvan stuko süslemeyle kaplanmıştır. Kubbe ve geçiş elemanlarının içi, tuğla taklidi sıva ile kaplanmıştır. Eyvan tonozunun içinde ise terrakota tekniğinde yoğun bitkisel ve kıvrım dallardan oluşan bir kompozisyon dikkati çekmektedir. Yapının mihrabı da alçı stuko kaplamalıdır. Büyük olasılıkla ilhanlı döneminde mihrap yenilenmiş olmalıdır. Mihrap dikdörtgen bir çerçeve ile çevrelenmiştir. Çerçeve içinde farklı kademelerde iki sivri kemer bulunur. Dıştaki kemer sütuncelere oturur. içteki kemer ise daha küçüktür. Ancak mihrap kavsarasını bu kemer oluşturur. Mihrap çerçevesi üzerinde bordürlerde yazılar yer alır. Bütün mihrap yüzeyi alçı stuko ile süslenmiştir.

Mihrabın iki yanında birer küçük mihrap daha yer almaktadır. Bu mihraplarda, sathi bitkisel karakterli süslemeler görülür. Teknik olarak ilhanlı Dönemi mihraplarının özelliklerini göstermektedir.