ULU BEDEN BURCU

1208/09

Diyarbakır şehir surlarının güney-batı ucundadır; düzgün kesme bazalt taş ve tuğla ile dört kat halinde düzenlenmiştir.

Silindirik planlı burcun kuzey-doğu cephesindeki yuvarlak kemerli kapısının gerisinde ve eyvan olarak düzenlenmiş sofa üzerindeki kapı açıklığıyla, zemin katının köşeleri yuvarlatılmış ters T planlı merkezî alanına dahil olunur;  Söz konusu alan, ortadaki kare mekânı örten bir kubbe ile mekâna kuzey-batı, güney-doğu ve güney-batı yönlerinde beşik tonozlu eyvanlar halinde açılan ve yarım kubbeyle nihayetlenen üç koldan ibârettir. Merkezî alanın çevresindeki ana ve ara yönlere bakacak şekilde tasarlanmış dikdörtgen planlı ve cepheye birer mazgal pencereyle açılan yedi odanın, merkezî alanla irtibatı belirsizdir. Muhtemeldir ki, yapının çok sonraki kullanım aşamalarında, merkezî alanı çevre odalarla irtibatlandıran kapılar ve çevre koridoru, aralarına duvar örülmek suretiyle iptal edilmiştir.

Birinci kata, burca kuzey-doğu ve doğu yönlerinden bağlanan şehir surları üzerindeki seğirdimlerden ulaşılmaktadır. İki derin niş arasından geçen ve çift kapılı bir geçiş sisteminin arasına yerleştirilmiş merdivenlerle, aksiyal yönlerdeki beşik tonozların kesişmesiyle oluşturulan ve çapraz tonozla örtülü haç planlı merkezî bir mekâna dahil olunmaktadır; mekânın kuzey-batı, güney-doğu ve güney-batı yönlerine, yuvarlak beşik tonozlarla örtülü üç geniş sofa eklemlendiği gibi, sofalar da kademeli olarak alçalıp daralan koridorlar vasıtasıyla burcun çevresinde dairesel bir düzende sıralanan mazgal pencereli ve dikdörtgen planlı yedi ayrı odayla irtibatlandırılmıştır.

Burcun galeri katına, burca doğu yönünde bağlanan şehir surundaki dar bir merdivenle çıkılmaktadır; dairesel planlı bu katın çevresi, sivri kemerlerle birbirine bağlanan sekiz kenarlı bir revak şeklinde tanzim edilmiş olup, kemer ayakları ile beden duvarları arasındaki koridor, tuğladan çapraz tonozlarla örtülü bir galeri halinde tasarlanmıştır. Beden duvarı üzerinde ana ve ara yönlere bakan altı mazgal pencere yer almaktadır; pencerelerin, üst katın mukarnaslı konsollar şeklinde çıkma yapan mâchicoulis’lerinin alt bölümlerine yerleştirilmiş oldukları dikkati çeker.

Galeri katının kuzey-doğu köşesindeki merdivenle ulaşılan asma katın çevresinde, cepheden mukarnaslı konsollar şeklinde çıkma yapan mâchicoulis’ler halinde dar ve derin yedi mazgal nişi bulunur. Mukarnaslı konsol dizisinin altında ve burcun çevresini dolaşan profilli kalın silmenin, konsolların alt bölümündeki pencerelerin genişliğinde kesintiye uğramaları, teras katındaki mazgal nişlerinin zeminlerindeki boşlukların, kızgın yağ dökmek için kullanıldıklarını açıklamaktadır.

Teras katının doğu kanadında ve burcun duvarına bitişik iki ayrı merdivenin, asma katın üzerinde ve burcu çevreleyen bir seğirdimle irtibatlandığı anlaşılmaktadır.

Burcun, bazalt örgülü anıtsal cephesinin temel seviyesinde ve şevli bir kütle halinde burcu çevreleyen duvarın, yağmur sularının temele sızmaması için yapılmış olduğu öne sürülmüştür. Buna karşılık, yıkılmadan önce çekilmiş fotoğraflarından, şevli duvarın, burcun zemin katının mazgal pencerelerini de kapatarak gövdesi üzerindeki kitâbe kuşağına kadar yükseliyor olması, kesme taş kaplamalı duvar kütlesinin, muhtemelen, şehrin Osmanlı idâresi altında ve ateşli silâhların kullanıldığı bir çağda yapılmış tahkimât olduğunu düşündürmektedir. Bu husus, sözkonusu şevli duvarın taş örgüsü arasında gelişigüzel kullanılmış ve Artuklu çağına âit olduğu anlaşılan kûfî yazılı kırık kitâbe parçalarının varlığıyla da doğrulanabilmektedir.

Kitâbe çerçevesinin üst bölümünde ve bu yöne açılan mazgal pencerenin altındaki dilimli sivri kemerden oluşan sathî bir dikdörtgen niş içinde yüksek kabartma olarak çift başlı bir kartal tasviri yer almaktadır; kabartmanın bulunduğu nişin, üstten, yatay eksende uzanan mukarnaslı bir kornişle vurgulandığı dikkati çeker.

Kitâbe kuşağının orta bölümündeki dikdörtgen çerçevenin alt ve üst köşelerinde yüksek kabartma olarak işlenmiş birer tasvir yer almaktadır. Üst köşelerdeki iki tasvirin, karşılıklı yerleştirilmiş birer sfenks kabartması olduğu anlaşılmakla birlikte, alt köşelerdeki iki tasvirin başları kırıktır. Burcun gövdesini çevreleyen kitâbe kuşağının iki başında da, içe doğru bakan ve kuyrukları ejder başı olarak işlenmiş birer kanatlı arslan kabartması yer almaktadır.

Burcun güney-batı yönüne bakan zemin ve birinci katlarının mazgal pencereleri arasında yer alan ve profilli silmelerle çerçevelenmiş kuşak üzerindeki üç satırlık nesih hatlı kitâbe ile zemin katın mazgal penceresi üzerine yerleştirilmiş tek satırlık bir diğer kitâbeden, burcun, Artuklu Sultanı Nasırüddîn Mahmud bin Muhammed bin Kara Arslan bin Davud bin Sökmen bin Artuk’un emriyle İbrahim bin Câfer tarafından 1208/09 yılında inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.