Ribatı Şerif

1114-1115, 1154-1155

Merv- Nişapur yolu üzerinde çöl bir alanda bulunur. Bu yol coğrafyacıların kayıtlarında 'Şii Hac Yolu" olarak bilinmektedir. Ribat Şerif, hem ticari amaçla kullanılan bir yapı hem de devlet işlerinin görüldüğü bir yerdi.

Selçukluların Horasan Valisi ve Sultan Sencer'in komutanı olan Şerefeddin bin Tahir tarafından yaptırıldığına inanılmaktadır. Yapı özellikle 12.y.y.da başlayan Oğuz isyanı sırasında tahrip olmuştur. Fakat 1 154 yılında Sultan Sencer'in hanımı Terken bint el-Kağan tarafından onarılmıştır.

Ribat-ı Şerifin bulunduğu bölgede daha önce inşa edilmiş bir kervansaray bulunuyordu. Bu kervansarayın yıkılması üzerine Selçuklu döneminde bu yapı inşa edilmiştir. önceki Ribat'ın kalıntıları hanın hemen karşısında yer alıyordu. Burada yapılan kazılarda merkezi mekan plan düzeninde olduğu anlaşılan yapının ortasında bulunan kare planlı avluya dört eyvan açılıyordu.

Ribat-ı Şerif, önceki ribattan farklı olarak iki avlulu bir planda inşa edilmiştir. Bu planın benzer bir örneği Akçakale ribatıdır. ilk avlu daha küçük olmasına karşılık ikinci avlu daha büyük ölçeklidir. Girişte eksen boyunca başlayan ve geniş kare avlunun geniş kubbeli odasıyla sınırlanan her bir bölüm bir diğerinin simetrisi şeklindedir. Oldukça düzeli ve ölçekli bir plana sahiptir.

Güneydoğuda bulunan taç kapı üzerinde oldukça özenle yapılmış terakota tekniğinde süslemeler bulunmaktadır. Taç kapıdan geçildikten sonra uzun bir koridor şeklindeki giriş eyvanına ulaşılmaktadır. Eyvanın iki yanına birer oda yerleştirilmiştir. Güneybatı köşede bir mescit yer alır. Dört eyvanlı plan şemasında girişin karşısındaki eyvan ikinci taç kapı şeklinde düzenlenmiştir. ikinci bölüm bazı araştırmacılar tarafından özel dinleme mekanı ya da saray olarak kullanıldığı şeklinde yorumlanmaktadır. Taç kapı açıklığının içinden geçildikten sonra uzun bir koridor devam eder. Bunun amacı, halkın kullandığı yer ile sultanın kullandığı yerin birbirinden belirgin bir biçimde ayrılmak istenilmesidir. iki yan eyvanın arkasında kubbeli odalar yer alır.

Yapının planı son derece simetrik olmasına karşılık mescit bu simetriyi bozar. Güneybatı eyvanına bitişik olarak yapılan mescit kare bir avlu içindedir. Mescit iki bölümlü olarak planlanmıştır. Her bölüm kenarlarda birer açıklıkla bağlı olan kendi mihrabına sahiptir.

Dört eyvanlı avlu dört taraftan revaklarla çevrilidir. Eyvanların her iki yanında üçer tane sivri kemerli bölüm bulunur. Eyvanlar ve avluya doğrudan açılan revaklar arkada birer sıra daha revak şeklinde devam eder. Dikdörtgen planlı birinci avluda olduğu gibi kare planlı ikinci avlunun da eyvanlarının arkasında kubbeli birer oda bulunur.

Ribat Şerif, çölün ortasında kervan yolunu koruyan önemli bir karakol binasıydı. Bu sebeple yapının güvenliği son derece önemliydi. Yapının tek bir girişi bulunuyordu. Kuzeydoğu cephede bulunan taç kapı anıtsal bir görünüştedir. Ana giriş iki yanına eklenen ikişer küçük mihrabiye nişi ile mafsallı olarak yapılmıştır. Yapının girişinde kuzeydoğu bölümüne küçük bir mihrap yerleştirilmiştir.

Yapının her bir köşesinde yarım sekizgen kuleler dikkati çeker. Arka ve ortada bulunan birleşme yerindeki kuleler daha geniş ve üçgen çıkıntılarla ayrışan yarım dairevi olarak yapılmıştır.

Giriş bölümünde taç kapının iki yanındaki nişlerin her biri yonca yaprağı formundadır. Dıştan ise iki merkezli sivri bir kemer içine alınmıştır. Taç kapı açıklığı dışarıda bir küfi yazı kuşağı ile çevrelenmiştir. Yazıların birçoğu günümüzde bozulmuştur. Buna karşılık terrakota tekniğindeki zarafet ile dikkati çeker. Kapı açıklığını oluşturan sivri kemerin köşelikleri geometrik formda bir örgüyle doldurulmuştur. Dikdörtgen planlı avludan kare planlı ikinci avluya eyvan şeklinde bir taç kapı ile girilir. Taç kapı üzerinde tuğla ile oluşturulmuş paralel kenarlardan oluşan bir süsleme görülür. Taç kapının taşıyıcı duvarlara bitiştiği köşeleri ise yarım silindirik payandalıdır. Buradaki taç kapı üzerinde panel şeklinde daha yüzeysel bir süsleme dikkati çeker. İkinci avluda girişin tam karşısında bulunan eyvan taç kapıyla aynı formda ve ölçülerdedir. Tıpkı taç kapı gibi etrafını kufi bir yazı kuşağı çevreler. Kemer köşelikleri de geometrik örgülerle doldurulmuştur. Benzer bir biçimde avluya açılan bu bölümdeki eyvanların cephelerinde de aynı tarzdaki süslemeler görülmektedir. Yapıda çini bulunmaz. Buna karşılık son derece zengin stuko terakota ve tuğla işçiliğine sahiptir.